Vooronderzoek afwerkingslagen interieur

Begin september 2017 ging het vooronderzoek naar de afwerkingslagen in de kathedraal van start. Het is niet zomaar een onderzoek, wel het grootste dat ooit in Vlaanderen in één fase heeft plaatsgevonden. Dit heeft als voordeel dat de resultaten van de verschillende zones met elkaar vergeleken kunnen worden door dezelfde onderzoekers. Het vooronderzoek, in opdracht van de provincie Antwerpen, gebeurt door THV Sint-Rombout onder leiding van ÁRTER en duurt minstens tot september 2018.

THV Sint-Rombout bestaat uit Fenikx bvba, Lapis Arte bvba, Begga Vermaelen en Sarah De Smedt.

• Projectleider is Marjolein Deceuninck (kunsthistorica en archeoloog).
• Werfleiders Nancy Van Landeghem, Sarah De Smedt en Begga Vermaelen (restaurateurs muurschilderkunst) staan haar bij.
• Restaurateurs Goedele Reyniers, Karen Gärtner, Elke Van Bockstal, Klara Peeters, Katrien Van Den Bosch, Veerle Stinckens, prof. doctor Ann Verdonck en expert Marjan Buyle versterken het team.
• Tomas De Nul doet de algemene coördinatie.

Doel van het onderzoek

Het kathedraalinterieur is het resultaat van verschillende bouwcampagnes waarvan de belangrijkste zich uitstrekken tussen 1217 en 1502. Dat betekent dat het pleisteren en schilderen van het interieur ook in verschillende fases heeft plaatsgevonden. Bovendien werden kerken in het verleden veel kleurrijker afgewerkt dan vandaag. De opdracht van het onderzoeksteam bestaat erin om de pleister- en verflagen te registreren op muren, pijlers en gewelven, hun bewaringstoestand vast te stellen, testen uit te voeren en een behandelingsvoorstel op te maken. Een verslag van al deze resultaten zal in een latere fase de aanzet vormen voor een interieurrestauratie.

Hoe gaat dit praktisch in zijn werk? Met behulp van een scalpel en vergrootbril wordt de verf laagje voor laagje verwijderd zodat er een kleurentrap of stratigrafische steekproef ontstaat. (foto 1, 2). Zo kan het aantal lagen worden geregistreerd. Als een laag de aandacht van de onderzoekers trekt, wordt er meer verf verwijderd zodat een vrijlegging ontstaat (foto 3). Al deze onderzoeksresultaten worden minutieus in fiches bijgehouden en waar mogelijk aan elkaar gelinkt. Daarnaast wordt de bewaringstoestand van zowel de pleister- als de verflagen in kaart gebracht. Dit gebeurt visueel op foto’s in hoge resolutie (foto 4) en beschrijvend in tekst.

Resultaten

De resultaten die hier worden weergegeven zijn slechts enkele van de vele opmerkelijke vondsten die sinds de start van het onderzoek zijn ontdekt.

Sacramentskapel

In de Sacramentskapel zijn achter het huidige altaar belangrijke vondsten ontdekt:

• op de muur achter het altaar is de aflijning van een ouder altaar te zien, geschilderd op de muur (foto 5)
• het altaar is gemonteerd op de restanten van een ouder, stenen altaar met een afwerking in zwart en goud (foto 6)
• er is een figuratieve schildering teruggevonden onderaan de muur achter het altaar (foto 7)

Op de dagkant van de oostelijke pijler is een handje zichtbaar dat vermoedelijk boven een collectebus was aangebracht. De collectebus is verdwenen maar de schildering is nog bewaard (foto 8).

Kapel van de Kramers

De voormalige kapel van de Kramers is momenteel in gebruik als sacristie en tegen de wanden zijn kamerhoge kasten bevestigd. De spannende zoektocht in deze sacristiekasten, waarbij de onderzoekers zich in kleine ruimtes wrongen, hebben verschillende schilderingen opgeleverd die zich op de muren achter die kasten bevinden. Zo zijn er op de zuidwand twee roodschilderingen gevonden die elk een bordspel voorstellen. Het gaat om twee varianten van het molenspel die ‘three men’s morris’ (foto 9) en ‘nine men’s morris’ (foto 10) en heten. Dit bordspel bestond al bij de Egyptenaren, is weergegeven in het Boek der Spelen uit 1283 (foto 11) en het is bijzonder fascinerend dat het op de wand van een kapel is geschilderd.

In de blindnissen van de westwand zijn verschillende decoratieve schilderingen geregistreerd (foto 12).

Schoonjanskapel

De schilderingen onderaan de wanden waren al deels gekend uit een vorig onderzoek in 1985 en zijn ook te zien op een aquarel uit het midden van de 19de eeuw (foto 13). Verrassend echter was de vondst van helmtekens, verspreid over de oostwand. Dit zijn voorstellingen van een ridderhelm met daarboven een mannelijk figuur in profiel en eronder een wapenschild (foto 14). Deze schilderingen zijn een duidelijke verwijzing naar de familie Schoonjans, die in deze kapel haar erediensten hield.

De rode driehoeken op het gewelf waren al deels zichtbaar maar ook op het gewelf is een dergelijk helmteken blootgelegd waarvan de mannelijke figuur fel oranje haren heeft (foto 15).

Kolvenierskapel

In deze kapel zijn de verflagen tamelijk slecht bewaard en was het moeilijk om de verschillende fases te onderscheiden. Van deze kapel bestaat een aquarel uit het midden van de 19de eeuw waarop in de nissen gekruiste wapens zijn weergegeven op een rode achtergrond (foto 16). Het onderzoek heeft de weergave op de aquarel bevestigd: een geweerkolf in beige, goud en zwart op een rode achtergrond (foto 17). Ook de cirkels op het gewelf, moet vermoedelijk een schild in het midden, zijn nog aanwezig (foto 18).

Kapel van kardinaal Sterckx of kapel van de Kruisbooggilde

In de blindnissen van deze kapel zijn marouflages aangebracht; dat zijn beschilderde doeken die op de wand zijn gekleefd. De verf- en pleisterlagen onder de doeken zijn slecht bewaard en de verschillende lagen moeilijk van elkaar te onderscheiden (foto 19). Op de bundelpijlers tussen de nissen zijn verschillende fases van wijdingskruisen teruggevonden (foto 20).

Ook op de bundelpijlers tussen de kapel en de kooromgang is nog een mooie decoratie bewaard die eveneens op een 19de eeuwse aquarel is weergegeven (foto 21). Het gaat om een afwisseling van kruisbogen, een bloemmotief en een wit schild met rood kruis (foto 22).

Kooromgang

Het gewelf in de kooromgang ter hoogte van de Schoonjanskapel bevat een bijzondere gewelfsleutel die onderaan een vegetatieve decoratie laat zien (foto 23) maar aan de kopse kanten figuren en fabeldieren (foto 24). De ribben zijn vanaf de gewelfsleutel over een lengte van 120 cm kleurrijk beschilderd. De oudste fase bestaat uit geel met mogelijk rode accenten. De tweede fase bestaat uit een strook rood, een strook grijsblauw en terug een strook rood. Een derde fase is een combinatie van een strook rood, een strook blauw met een bloemmotief en een strook rood (foto 25).

Het gewelf ter hoogte van de kapel van de Vettewariërs is in het midden beschilderd met een driehoek die oorspronkelijk oranje was maar in een tweede fase donkerrood met gebroken witte en zwarte biesen. Naast de driehoek en langs de ribben is een mooi vegetatief patroon in zwart geschilderd (foto 26).